Massa Confusa

Τα πράγματα γύρω σου εκτυλίσσονται με απότομες αλλαγές. Το ίδιο συμβαίνει και γύρω από εμένα. Οι αποφάσεις που πριν μερικούς μήνες έμοιαζαν βέβαιες, τώρα αναθεωρούνται ως προς τη βεβαιότητά τους, ακόμα και ως προς τη ίδια τους τη λογική εγκυρότητα. Έχει αλλάξει το τι δικαιούσαι να σκεφτείς με άλλα λόγια. Έτσι, θυμήθηκα ένα ξεχασμένο βιβλίο ποίησης και μια φοιτητική εργασία. Για κάποιο λόγο, έχω την πίστη ότι θα μπορέσω να τα βάλω σε διάλογο μέχρι το τέλος αυτού του ποστ.

Σε ένα καλάθι συνοικιακού βιβλιοπωλείου, πριν πολλά χρόνια, ίσως 15, βρήκα ένα πάμφθηνο βιβλίο με ένα δυνατό εξώφυλλο που μου τράβηξε το βλέμμα. Ζήτησα λεφτά από τον πατέρα μου και το πήρα για μερικές δραχμές. Το περιεχόμενο δεν έφτασε στο επίπεδο που θα με ικανοποιούσε, το εξώφυλλο παρέμενε πολύ ωραιότερο. Το ίδιο ωραίο όσο και το οπισθόφυλλο.

Η πρόσφατη αναζήτηση στο διαδίκτυο μου έδωσε μόνο μια αναφορά για το βιβλίο στη λίστα του old-books.gr. Ο ίδιος ο εκδοτικός οίκος Ερμείας, δεν το αναφέρει καν. "Πολύ μπέρδεμα" σκέφτηκα, "σαν τον τίτλο".

Massa Confusa.

Το πρώτο ποίημα με τίτλο Πορτραίτο Ιδιοκτησίας ξεκινάει ως εξής :

"Το έμβρυο ταξιδεύει
στον ωκεανό με αναμονή
ρουφώντας μίσος [...]"

Το μεγαλύτερο μέρος των ποιημάτων είναι ελάσσονος αισθητικής σημασίας για μένα. Ξεχωρίζουν μερικές φράσεις, εικόνες που μπορούν να διαλεχτούν μία μία. Αυτή η εκκίνηση όμως με άγγιζε από μικρό. Γιατί;

Προσπαθώντας να αυτο-ψυχαναλυθώ, στο δημόσιο τούτο χώρο, θα έλεγα ότι νιώθω οικείος με την έννοια του χρόνου που δηλώνουν οι λέξεις "ταξιδεύει" και "αναμονή". Η οικειότητα αυτή δίνει στην σκέψη μου την ελευθερία να αποφασίσει, για τα ερωτήματα που η ίδια θέτει, αργότερα. Χωρίς πίεση, λοιπόν, μπορώ να αναμετρηθώ με τον εαυτό μου. Περιέργως, ακόμα κι αν βρίσκομαι στην καρδιά της Massa Confusa.

"Το έμβρυο" είναι ένα ιδιάζον αντικείμενο του κόσμου αυτού. Εννοιολογείται περισσότερο για τη δυναμική του, για τη μελλοντική του πορεία (το γίγνεσθαι με αριστοτελική ορολογία) παρά για την παρούσα του μορφή. Ένα έμβρυο είναι περισσότερο το παρελθόν ενός μέλλοντος που έρχεται παρά το αντίστροφο. Δεν έχει ιστορία, αλλά έχει δυνατότητα ιστορίας. Δεν έχει παρελθόν, αλλά τη δυνατότητα δημιουργίας του. Έχει, με άλλα λόγια, όλο τον χρόνο μπροστά του για να υπάρξει που σημαίνει να αποφασίσει, για να το συνδέσω με το παραπάνω. Αφού η κάθε στιγμή στη ζωή που του χαρίστηκε (ή που την κέρδισε αν είστε δαρβινιστές) σημαίνει λήψη αποφάσεων.

Για να συμμαζέψω τα παραπάνω: Εγώ και το έμβρυο ταυτιζόμαστε ως προς το ότι διαθέτουμε την πολυτέλεια να λάβουμε τις αποφάσεις μας αργότερα. Πόσο αργότερα, εύλογα αναρωτιέται κανείς. Αφού κατά το απόσπασμα η διαδικασία της αναμονής γίνεται  ρουφώντας, η απλή σκέψη μάς οδηγεί σε ένα όριο. Δεν μπορώ να ρουφήξω περισσότερο από όσο μπορεί να χωρέσει εντός μου. Αυτό είναι το όριό μου, το εκάστοτε σώμα μου, ο εκάστοτε χώρος που περικλείεται από εμένα, που με διαχωρίζει από το υπόλοιπο λακανικό (να με συγχωρέσουν οι γνώστες) Άλλο. Είτε είμαι έμβρυο, είτε είμαι πρόσωπο, είτε είμαι πλήθος, διαθέτω ένα σημείο βρασμού, ένα σημείο θραύσης, ένα όριο στο αυτόνομο αργότερα που χαρίζω στον εαυτό μου.

Κλικ για να δεις πώς το θέτει η Μις Πίγκυ.

Δεύτερο συμμάζεμα: Εγώ και το έμβρυο ταυτιζόμαστε ως προς το ότι διαθέτουμε την πολυτέλεια να λάβουμε τις αποφάσεις μας αργότερα, μέχρι όμως ενός συγκεκριμένου σημείου, από το οποίο κι έπειτα αναγκαζόμαστε να λάβουμε μια απόφαση.

Δε θα ασχοληθώ με τις λέξεις ωκεανός και μίσος προς το παρόν. Έχουμε μιλήσει για όλες τις υπόλοιπες αν ρίξεις μια ματιά (έμβρυο, ταξιδεύει, αναμονή, ρουφώντας).

Ας κάνουμε ένα άλμα στη φοιτητική εργασία. Αφορούσε ένα σπουδαίο έργο του Walter Benjamin που λέγεται Θέσεις για τη Φιλοσοφία της Ιστορίας και γράφτηκε το 1940 στην τερατώδη σκιά που άπλωνε ο φασισμός στην Ευρώπη. Αποτελεί το κύκνειο άσμα του Μπένγιαμιν και αξίζει να διαβαστεί από όλους, ακόμα και ως λογοτεχνικό έργο.

Η δική μου ανάγνωση με έφερε αντιμέτωπο με ένα τεράστιο δίλημμα που αντιμετώπιζα από μικρός. Το ερώτημα που ανέμενε (δες παραπάνω: αναμονή) ήταν το πόση βία.  Είχα ξεμπερδέψει νωρίτερα με το ερώτημα βία ή όχι βία, αλλά με βασάνιζε το πόση. Και όταν λέω "είχα ξεμπερδέψει" δεν εννοώ ότι είχα ασκήσει βία σε συνανθρώπους μου οπότε είχα το βάπτισμα του πυρός. Εννοώ ότι είχα δικαιολογήσει με όρους ηθικής τάξης τη χρήση της.

Εξάλλου, αν το καλοσκεφτείς κι εσύ, είναι το πρόταγμα που δικαιολογεί τη χρήση και σχεδόν ποτέ δεν παρουσιάζεται η βία στη ζωή μας ως αυτοσκοπός. Εννοώ ότι αν ο στόχος επιτευχθεί, ο βιαστής παύει να τη μετέρχεται. Η βία για τη βία (πόσο έχει φορεθεί η φράση) εμφανίζεται σπάνια και αποτελεί για μένα πεδίο της ψυχιατρικής, ειδικά αν προκαλεί ανεπιθύμητο πόνο στον άλλο.

Πίσω στο δίλημμα, λοιπόν, που μου ανέσυρε το κείμενο. Έπρεπε πια να αποφασίσω πόση βία. Και το κείμενο αυτό, γραμμένο από έναν σημαντικό στοχαστή, μου έδωσε κάποιες απαντήσεις. Το λάθος που κάναμε (το έμβρυο και εγώ) ήταν ότι κοιτούσαμε αποκλειστικά  προς το μέλλον. Η ανάγνωση μού φανέρωσε ότι ο ιστορικός χρόνος διαχέεται και προς τις δύο κατευθύνσεις ισότροπα και ότι αν θέλω να είμαι δίκαιος (ηθική τάξη) θα πρέπει να αλληθωρίζω υγιώς προς τις δύο άκρες του Χρόνου. Τη μία που εκτείνεται προς το Παρελθόν και τη γνωρίζω από την ιστορική επιστήμη, και την άλλη που εκτείνεται προς το Μέλλον και την παράγει η φαντασία μου. Αυτή η ιστορικιστική στροφή στην ανάγνωση της ιστορίας, αποτέλεσε ένα πλήγμα στην πρωτοκαθεδρία της προόδου ως τη μόνη ορθή φιλοσοφικά θεώρησή της. Η εργασία, σχετικά με αυτό, ανέφερε:

"Η τυφλή πίστη στην πρόοδο και η νεωτερική ανάγνωση της ιστορίας που υποκλίνεται σε αυτήν, αποτελεί κατά τον Benjamin το εργαλείο της κυρίαρχης τάξης ώστε να αφομοιώσει το παρελθόν του πλήθους υπέρ της δικής της αφήγησης."

Αλλά, εύλογα, συμπέρανα ότι αν η βία πηγάζει από ένα πρόταγμα του μέλλοντος, δε γλιτώνει από τον προοδευτισμό που αμφισβητεί. Αντίθετα, η βία πρέπει να πηγάζει από ένα πρόταγμα του παρελθόντος, όσο αντιφατικό κι αν ακούγεται αυτό εξ αρχής. Η λέξη κλειδί που χρησιμοποιεί ο Μπένγιαμιν είναι η αναμνημόνευση, δανεισμένη από τη θεολογική ορολογία της εβραϊκής θρησκείας. Η αναμνημόνευση (remembrance) στις Θέσεις είναι η επαναληπτική μνεία όλων των περασμένων γενεών αθροιστικά που υπήρξαν στο κάτω μέρος του κοινωνικού σχίσματος, δηλαδή οι καταπιεσμένοι της Ιστορίας. Φανταστείτε το σαν ένα συλλογικό μνημόσυνο που τελούμε για τους συγγενείς μας στο νεκροταφείο, χωρίς άλλο διαχωρισμό ανάμεσά τους, παρά μόνο ότι αυτοί είναι νεκροί ενώ εμείς όχι. Το όριο της αναμνημόνευσης είναι η επιδιόρθωση (Tikkun στα εβραϊκά) του Κόσμου ως όλον, δηλαδή, σε πολιτικούς όρους, η αποκατάσταση του παρελθόντος και της Ιστορίας από την σκοπιά των καταπιεσμένων.

 Μέχρι εδώ έχουμε και λέμε: Έχουμε φτάσει στο σημείο που πρέπει να λάβουμε μια απόφαση για το Μέλλον, ενώ "κοιτάμε" στο Παρελθόν. Την ίδια στιγμή επηρεαζόμαστε από τις συγκυρίες του Παρόντος που δεν μας επιτρέπουν άλλη αναβολή στη χρήση (κάποιας μορφής και κάποιας έντασης) βίας.

Ελπίζω να το λήξουμε στο update του ποστ γιατί το βλέπω να βαραίνει σιγά σιγά.

Συνέχεια του κειμένου

Στον αντίποδα ημών, που συμφωνήσαμε παραπάνω να μετέλθουμε μιας κάποιας βίας, υπάρχει η πλειοψηφία των υπόλοιπων πολιτικών υποκειμένων, του λαού (όπως λένε οι πολιτικοί του νεωτερισμού), της κοινής γνώμης (όπως λένε οι στατιστικολόγοι). Η ανάλυση του Μπένγιαμιν επιτίθεται στην κομφορμιστική ανάγνωση της ιστορίας ως τη μόνη έγκυρη. Δηλαδή σε αυτή ακριβώς την "ιστορία" που εφάπτονται οι ιδέες της πλειοψηφίας. Κατ' αυτόν, η επίπλαστη μοναδικότητα αυτής της οπτικής, οδηγεί τους ακολούθους της στην ακηδία. Η μελαγχολία του πεπρωμένου συντηρεί μια μόνιμη συνθηκολόγηση με τους ισχυρούς του κοινωνικού σχίσματος. Συντηρεί τη στάση της μη βίας στην πλειοψηφία. Αν χρησιμοποιήσω τη ρητορική των ημερών μας, θα έπρεπε να γράψω τη στάση των ίσων αποστάσεων. Η εμμονή τούτη στηρίζεται σε μια ιδέα για τον ιστορικό χρόνο σύμφωνα με την οποία οι περίοδοι καταπίεσης είναι ο κανόνας ενώ οι επαναστάσεις* είναι τα διαλείμματα, οι εξαιρέσεις. Η αναστροφή της ιστορικής εικόνας θα αναδείκνυε τις επαναστάσεις ως τον κανόνα και τις μακρές περιόδους κανονικότητας ως τις εξαιρέσεις. 

Η ανάληψη της εντόπιας και σύγχρονης πολιτικής ευθύνης του καθενός είναι ο τρόπος για να ανασταλεί (με πιθανότητα να αποτραπεί) η σταθερή πορεία της ανθρωπότητας προς τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού. Και δεν είναι μόνο η ορατή βαρβαρότητα (οι σχέσεις εξαρτημένης εργασίας, η φυσική πείνα, η ψυχολογική ανασφάλεια, το trafficking, η βιομηχανική κατασκοπία, οι βασανισμοί καθεστώτων), είναι και η αόρατη βαρβαρότητα που ασκούμε εμείς, τώρα, προς στο Μέλλον. Άρνηση βίας στο Τώρα ισοδυναμεί με κατάφαση βίας στο Μέλλον. Έτσι, για μένα τουλάχιστον, διαλύονται οι ηθικές αναστολές της πεπατημένης των ίσων αποστάσεων. 

* Εδώ τις εννοώ μόνο ως θραύσματα/snapshots του Νέου Κόσμου, δηλαδή ενός κόσμου όπου οι  προβολές (projections) / κοινοί τόποι όλων των προταγμάτων που είχαν οι επαναστάσεις του παρελθόντος, ικανοποιούνται συλλήβδην. Ισότητα, Ελευθερία, Δικαιοσύνη και προσθέστε κατά βούληση.

Διάβασα:

"Το έμβρυο ταξιδεύει

στον ωκεανό με αναμονή

ρουφώντας μίσος [...]"

Κατάλαβα:

Κοιτώ πίσω μου και βλέπω την ιστορία να εκτείνεται προς το Παρελθόν.

Κοιτώ μπροστά μου και βλέπω την ιστορία να εκτείνεται προς το Μέλλον.

Κοιτάω μέσα μου Τώρα και συμπεραίνω ότι η αναμονή θα υπερισχύει πάντα όσο αρνούμαι να αναλάβω πρωτοβουλία.